P r o j e k t
U S T A W A
z dnia ........................... 2004 r.
o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw[1]
Art. 1.
W ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93,
z późn. zm.)[2] w art. 359 po § 2 dodaje się § 2{1} i § 2{2} w brzmieniu:
"§ 2{1}. Wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej może być
wyższa maksymalnie o jedną trzecią od wysokości odsetek ustawowych
(odsetki maksymalne).
§ 2{2}. Jeżeli wysokość odsetek wynikająca z czynności prawnej
przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki
maksymalne.".
Art. 2.
W ustawie z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach (Dz. U. z 2001 r. Nr
120, poz. 1300, z 2002 r. Nr 216, poz. 1824 oraz z 2003 r. Nr 217, poz. 2124)
uchyla się art. 18.
Art. 3.
W ustawie z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz. U. Nr 100,
poz. 1081, z 2003 r. Nr 109, poz. 1030 oraz z 2004 r. Nr 96, poz. 959)
wprowadza się następujące zmiany:
1) w art. 3 w ust. 1 pkt 2 otrzymuje brzmienie:
"2) na mocy których termin spłaty kredytu nie przekracza miesiąca,";
2) po art. 7 dodaje się art. 7a w brzmieniu:
"Art. 7a. 1. Łączna kwota wszystkich kosztów, opłat i prowizji, do
których zapłaty zobowiązany jest konsument, o której mowa w art. 4
ust. 2 pkt 9, nie może być większa niż kwota odsetek zapłaconych w
pierwszym roku obowiązywania umowy o kredyt konsumencki, z
zastrzeżeniem ust. 2.
2. Jeżeli umowa o kredyt konsumencki została zawarta na okres krótszy
niż rok, łączna kwota wszystkich kosztów, opłat i prowizji, do
których zapłaty zobowiązany jest konsument, nie może być większa
niż kwota odsetek zapłaconych w okresie obowiązywania umowy.".
Art. 4.
W ustawie z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów
zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661 oraz
z 2004 r. Nr 93, poz. 889) w art. 16 w ust. 1 w pkt 2 dodaje się lit. d w
brzmieniu:
"d) art. 6 ustawy z dnia .................. 2004 r. o zmianie ustawy -
Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr
....., poz. .......);".
Art. 5.
Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach
maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa obcego. W takim przypadku
stosuje się przepisy ustawy.
Art. 6.
Kto w pieniężnych stosunkach kredytowych zastrzega lub pobiera korzyści
majątkowe przewyższające wysokość odsetek maksymalnych określonych w art. 359
§ 21 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny, podlega karze
pozbawienia wolności do lat dwóch i karze grzywny albo jednej z tych kar.
Art. 7.
Przepisy ustawy stosuje się do czynności prawnych dokonywanych po jej wejściu
w życie.
Art. 8.
Ustawa wchodzi w życie po upływie ......................... miesięcy od dnia
ogłoszenia.
________________________________________________________________________________
[1] Niniejszą ustawą zmienia się ustawy: ustawę z dnia 29 czerwca 1995 r. o
obligacjach, ustawę z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim i ustawę
z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za
czyny zabronione pod groźbą kary.
[2] Zmiany wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz.U. z 1971 r. Nr 27, poz.
252, z 1976 r. Nr 19, poz. 122, z 1982 r. Nr 11, poz. 81, Nr 19, poz. 147, Nr
30, poz. 210, z 1984 r. Nr 45, poz. 242, z 1985 r. Nr 22, poz. 99; z 1989 r.
Nr 3, poz. 11, z 1990 r. Nr 34, poz. 198, Nr 55, poz. 321, Nr 79, poz. 464, z
1991 r. Nr 107, poz. 464, Nr 115, poz. 496, z 1993 r. Nr 17, poz. 78, z 1994
r. Nr 27, poz. 96, Nr 85, poz. 388, Nr 105, poz. 509, z 1995 r. Nr 83, poz.
417, z 1996 r. Nr 114, poz. 542, Nr 139, poz. 646, Nr 149, poz. 703, z 1997
r. Nr 43, poz. 272, Nr 115, poz. 741, Nr 117, poz. 751, z 1998 r. Nr 106,
poz. 668, Nr 117, poz. 758, z 1999 r. Nr 52, poz. 532, z 2000 r. Nr 22, poz.
271, Nr 74, poz. 855 i 857, Nr 88, poz. 983, Nr 114, poz. 1191, z 2001 r. Nr
11, poz. 91, Nr 71, poz. 733; Nr 130, poz. 1450, z 2002 r. Nr 113, poz. 984,
Nr 141, poz. 1176, z 2003 r. Nr 49, poz. 408, Nr 60, poz. 535, Nr 64, poz.
592, Nr 124, poz. 1151 oraz z 2004 r. Nr 91, poz. 870 i Nr 96, poz. 959.
UZASADNIENIE
Projektowane przepisy mają na celu ograniczenie stosowania w stosunkach
cywilnoprawnych odsetek o znacznej wysokości. W chwili obecnej brak jest
określenia górnej granicy oprocentowania kredytów i pożyczek. Ustawa z dnia 14
lutego 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 49, poz. 408) dokonała zmiany art. 359 Kodeksu cywilnego
polegającej na uchyleniu możliwości określania odsetek maksymalnych przez Radę
Ministrów w drodze rozporządzenia. Rada Ministrów upoważniona została do
określania jedynie wysokości odsetek ustawowych. Na mocy tej ustawy uchylony
został także art. XXV ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Przepisy
wprowadzające kodeks cywilny, który przewidywał odpowiedzialność karną za
pobieranie korzyści majątkowych przewyższających wysokość odsetek
maksymalnych. Uchylenie tych przepisów spowodowało likwidację miary służącej
do oceny, czy odsetki mają charakter lichwiarski, czy też są dopuszczalne.
Pozostawienie jedynie określania odsetek ustawowych nie spełniło pokładanych
oczekiwań, albowiem odsetki te mają inną, własną rolę do spełnienia; odnoszą
się one tylko do zobowiązań, w których strony umowy nie ustaliły odsetek
umownych. Granica odsetek ustawowych nie jest więc granicą odsetek
maksymalnych.
Należy podkreślić, że proponowane regulacje nie stanowią nowej jakościowo
propozycji, ponieważ kwestie pobierania rażąco wysokich odsetek oraz odsetek
maksymalnych uregulowane były zarówno w okresie II RP, jak i w latach
powojennych. Sięgając do polskiego ustawodawstwa międzywojennego wskazać
wypada, że w okresie inflacji w 1924 r. Prezydent RP wydał rozporządzenie o
lichwie pieniężnej (Dz. U. RP Nr 56/24, poz. 574). W 1932 r. Minister Skarbu
wydał rozporządzenie o lichwie pieniężnej, najwyższych dozwolonych korzyści
majątkowych w pieniężnych stosunkach kredytowych (Dz. U. Nr 90, poz. 759), a
także wspólne z Ministrem Sprawiedliwości rozporządzenie o lichwie pieniężnej,
najwyższych dozwolonych korzyści majątkowych przedsiębiorstw, trudniących się
czynnościami bankowymi (Dz. U. Nr 89, poz. 841). Karalność lichwy wynikała
wówczas z art. 268 Kodeksu karnego z 1932 r.
Przeciwdziałanie nieograniczonemu poziomowi oprocentowania ma na celu
wyeliminowanie z obrotu gospodarczego zjawiska zwanego popularnie "lichwą"
polegającego na pobieraniu nadmiernych odsetek. Wprawdzie bardzo trudno jest
określić, od jakiego poziomu oprocentowania zaczyna się lichwa - zawsze ma to
odniesienie do aktualnego i prognozowanego tempa wzrostu gospodarczego oraz
aktualnego i przewidywanego poziomu inflacji, jednakże w ustawodawstwie
europejskim oraz USA podjęto próby zdefiniowania tego zjawiska. Na przykład we
Francji, w prawie cywilnym, swoboda ustalania odsetek umownych jest
ograniczona od dawna. Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami, pożyczka
konwencjonalna staje się lichwiarską, gdy jej oprocentowanie przekracza o co
najmniej 1/3 średnią efektywną stopę procentową stosowaną w poprzednim
kwartale przez instytucje kredytowe w stosunku do pożyczek tego samego
rodzaju. W Stanach Zjednoczonych regulacje w tym zakresie zróżnicowane są w
poszczególnych stanach i kształtują się następująco: w Alabamie - odsetki
ustawowe - 6 %, generalny limit lichwy - 8 %, odsetki sądowe - 12 %; na
Florydzie - odsetki ustawowe - 12 %, generalny limit lichwy - 18 %, a dla
pożyczek powyżej 500 tys. USD - oprocentowanie wynosi 20 %.
Potrzebę ustawowego ograniczenia wysokości odsetek stosowanych w
stosunkach cywilnoprawnych sygnalizował wielokrotnie Rzecznik Praw
Obywatelskich (RPO) w związku z otrzymywanymi przez niego sygnałami o
zastrzeganych i pobieranych odsetkach w znacznej wysokości. RPO zwracał się w
tej sprawie kilkakrotnie zarówno do Ministra Sprawiedliwości, jak i do Prezesa
Rady Ministrów, po raz pierwszy w połowie 1994 r. Jego wystąpienia spowodowały
przeprowadzenie przez Ministra Sprawiedliwości badań praktyki prokuratorskiej
i sądowej w zakresie spraw związanych z pobieraniem wysokich odsetek i
stosowaniem wyzysku. Opierając się na tych samych co Minister Sprawiedliwości
wynikach badań, RPO nie podzielił wniosków z nich wyciągniętych i ponownie
postulował o dokonanie analizy problemu lichwy przez Radę Legislacyjną przy
Prezesie Rady Ministrów. W otrzymywanych odpowiedziach na jego wystąpienia
podnoszony był argument, że przeciwko określaniu odsetek maksymalnych
przemawia zasada swobody umów (art. 353ą Kodeksu cywilnego). Stanowiska tego
nie można jednakże podzielić. Zasada swobody kształtowania stosunków umownych
nie jest równoznaczna z całkowitą dowolnością, w tym samym bowiem przepisie,
tj. art. 353ą Kodeksu cywilnego, znajduje się jej ograniczenie nakazujące, aby
umowa nie była sprzeczna z właściwością (naturą) stosunku, ustawą lub z
zasadami współżycia społecznego.
Wychodząc naprzeciw postulatom wielu obywateli, którzy z powodu
stosowania wobec nich lichwiarskich odsetek wpadli w "pętlę zadłużenia", a
także podzielając poglądy RPO w tej sprawie, który cały czas dostrzega
konieczność ustawowego uregulowania tego problemu, proponujemy ustalić
wysokość odsetek maksymalnych na poziomie 4/3 wysokości odsetek ustawowych
określanych w drodze rozporządzenia przez Radę Ministrów na podstawie art. 359
§ 3 Kodeksu cywilnego. Od dnia 25 września 2003 r. wysokość odsetek ustawowych
wynosi 12,25 % w stosunku rocznym. Odsetki maksymalne, zgodnie z proponowanymi
regulacjami, wynosiłyby więc około 16,3 % w stosunku rocznym. Wnioskodawcy,
mając na uwadze to, że proponowana regulacja stanowi ograniczenie zasady
swobody umów , stoją na stanowisku, że przepisy o odsetkach maksymalnych
powinny mieć rangę przepisów ustawowych. Natomiast propozycja powiązania
wysokości odsetek maksymalnych z wysokością odsetek ustawowych, określanych
przez Radę Ministrów w drodze rozporządzenia, pozwala na uniknięcie
konieczności częstych zmian Kodeksu cywilnego w przypadku uregulowania
wysokości odsetek maksymalnych w ustawie. Proponowana zmiana oparta jest na
konstrukcji nieważności bezwzględnej czynności prawnej w zakresie ustalenia
odsetek w wysokości przekraczającej wysokość odsetek maksymalnych. W miejsce
nieważnych elementów czynności prawnej stosowane będą przepisy ustawy o
odsetkach maksymalnych.
Biorąc pod uwagę możliwość obchodzenia przepisów o odsetkach maksymalnych
poprzez "mnożenie" opłat, prowizji i innych dodatkowych kosztów związanych z
udzielanymi kredytem lub pożyczką, w szczególności w stosunku do konsumentów,
celowym jest także dokonanie odpowiednich zmian w ustawie o kredycie
konsumenckim. Te wszystkie dodatkowe koszty proponuje się ograniczyć do kwoty
odsetek zapłaconych w pierwszym roku obowiązywania umowy, a jeżeli umowa jest
zawarta na okres krótszy niż rok - do kwoty odsetek za cały okres
obowiązywania umowy.
W celu zapewnienia przestrzegania przepisów o odsetkach maksymalnych
proponuje się także wprowadzenie przepisu karnego przewidującego
odpowiedzialność karną podmiotów czerpiących nadmierne zyski z udzielanych
kredytów lub pożyczek. Z przepisem tym powiązana jest nowelizacja ustawy z
dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny
zabronione pod groźbą kary.
Mając na uwadze konieczność zapewnienia spójności proponowanych
rozwiązań, należy dokonać także nowelizacji ustawy dnia 29 czerwca 1995 r. o
obligacjach, która wyłącza stosowanie przepisów o odsetkach maksymalnych do
oprocentowania obligacji.
Projekt ustawy nie pociąga za sobą obciążeń budżetu państwa.
Przedmiot projektu ustawy jest zgodny z prawem Unii Europejskiej.