Projekt
USTAWA
z dnia ........................... 2007 r.
o zmianie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary
Art. 1. W ustawie z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary wprowadza się następujące zmiany: (Dz. U. Nr 197, poz. 1661, z późn. zm.[1])):
1) w art. 1 skreśla się wyrazy „lub przestępstwa skarbowe”;
2) w art. 3 uchyla się pkt 2;
3) art. 4 otrzymuje brzmienie:
„Art. 4. Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli fakt popełnienia czynu zabronionego, wymienionego w art. 16, przez osobę, o której mowa w art. 3, został potwierdzony prawomocnym wyrokiem skazującym tę osobę.”
4) w art. 5 skreśla się wyrazy „2 lub”;
5) w art. 7 wyrazy „20 000 000 złotych” i „10 %” zastępuje się odpowiednio wyrazami „5 000 000 złotych” i „3%”;
6) w art.9:
a) w ust. 1 uchyla się pkt 5;
b) w ust.2 wyrazy „w ust.1 pkt.1-5” zastępuje się wyrazami „w ust.1 pkt.1-4”;
c) uchyla się ust.3
7) art. 11 otrzymuje brzmienie:
„art. 11 Orzekając przepadek korzyści majątkowej lub jej równowartości, sąd uwzględnia prawomocne orzeczenie wydane na podstawie art. 52 Kodeksu karnego, nakładające na podmiot zbiorowy obowiązek zwrotu korzyści majątkowej osiągniętej w wyniku przestępstwa osoby fizycznej, o której mowa w art. 3.;
8) w art.12 skreśla się wyrazy „ szczególnie uzasadnionych”;
9) art. 13 otrzymuje brzmienie:
„art. 13. Jeżeli przed upływem 5 lat od orzeczenia kary pieniężnej zostanie ponownie popełniony czyn zabroniony stanowiący podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, wobec tego podmiotu można orzec karę pieniężną w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.”;
10) w art. 16:
a) w ust.1:
- w pkt.1 lit a) skreśla się wyraz „art.296”;
- uchyla się pkt.1 lit. b), lit. c), lit. e) i lit. f);
- w pkt. 2 uchyla się lit. b-d)
- uchyla się pkt.8;
- uchyla się pkt. 10;
- uchyla się pkt.11;
b) uchyla się ust. 2 ;
11) w art. 21 skreśla się wyrazy „albo w postępowaniu w sprawie o przestępstwo skarbowe”;
12) art. 24 otrzymuje brzmienie:
„1. W sprawach odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary orzeka w pierwszej instancji sąd okręgowy, w którego okręgu popełniono czyn zabroniony, a jeżeli czyn taki popełniono w okręgu kilku sądów, na polskim statku wodnym lub powietrznym albo za granicą - sąd okręgowy, w którego okręgu znajduje się siedziba podmiotu zbiorowego, a w przypadku zagranicznej jednostki organizacyjnej - siedziba jej przedstawiciela w Rzeczypospolitej Polskiej.
2. Środki odwoławcze od wyroków oraz orzeczeń i zarządzeń zamykających drogę do wydania wyroku rozpoznaje sąd apelacyjny właściwy według przepisów Kodeksu postępowania karnego, a środki odwoławcze od pozostałych postanowień, zarządzeń i czynności - sąd okręgowy w innym równorzędnym składzie.”
13) art. 40 otrzymuje brzmienie:
„art. 40. Kasacja może być wniesiona przez strony oraz przez Prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw Obywatelskich.”
Art. 2. Ustawa wchodzi w życie po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia.
Uzasadnienie
Zmiana ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661) ma na celu znaczne ograniczenie represyjności ustawy, która przez wszystkie środowiska pracodawców i przedsiębiorców uznana została za regulację niesprawiedliwą i podważającą pewność prowadzenia działalności gospodarczej. Zmiany mają też na celu usunięcie wątpliwości interpretacyjnych niektórych przepisów, jakie pojawiły się w trakcie ich dotychczasowego obowiązywania, a także lepsze dostosowanie niektórych przepisów do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 listopada 2004r., sygn. K 18/03). Niektóre zmiany uwzględniają również krytyczne głosy doktryny.
Art. 1 pkt 1, 7 i 11 projektu – zmiany w art. 1, 11 i 21
Proponowane zmiany mają na celu wyłączenie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny, które stanowią przestępstwa skarbowe. Należy podkreślić, iż żadne przepisy prawa międzynarodowego, które stanowią ratio legis nowelizowanej ustawy nie wprowadzają odpowiedzialności podmiotu zbiorowego w przypadku, gdy osoba, o której mowa w art. 3 popełni czyn zabroniony będący przestępstwem skarbowym. Z powyższych względów autorzy projektu uznają rozszerzenie katalogu czynów zabronionych na przestępstwa skarbowe za nieuzasadnione i wykraczające poza niezbędne ramy regulacji przewidziane w przepisach UE i ONZ.
Należy zauważyć, iż w szeregu sytuacjach to podmiot zbiorowy dotknięty jest negatywnymi konsekwencjami zaległości podatkowych, decyzjami stwierdzającymi naruszenie prawa dewizowego lub celnego. Podmiot zbiorowy jest też karany na tym etapie np. dodatkową sankcją w podatku VAT, czy przepadkiem rzeczy przy przestępstwach celnych. W następstwie tych zdarzeń określone osoby fizyczne pociągane są do odpowiedzialności karno-skarbowej. Często są to przedsiębiorcy – wspólnicy spółek osobowych. Procedura przewidziana w ustawie jest więc w dużej mierze trzecią procedurą represyjną, która zagraża de facto tym samym osobom. Taka sytuacja może prowadzić wprost do faktycznego karania po raz kolejny za to samo zdarzenie. W związku z powyższym proponuje się uchylenie lub zmianę przepisów ustawy, które dotyczą odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyn zabroniony będący przestępstwem skarbowym.
Art. 1 pkt 2 projektu – zmiana art. 3
Zmiana przepisu art. 3 polegająca na uchyleniu pkt 2 ma na celu zapobieżeniu sytuacji w której podmiot zbiorowy podlegał by odpowiedzialności za zachowanie osoby fizycznej dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę działającą w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku. Tak określona odpowiedzialność oparta jest bowiem nie na zasadzie winy, ale na zasadzie ryzyka. Zdaniem większości doktryny zasada ryzyka nie może być podstawą odpowiedzialności w ustawie represyjnej, za którą nowelizowaną ustawę uznał Trybunał Konstytucyjny.
Art. 1 pkt 3 projektu – zmiana art. 4
Zmiana przepisu art. 4 ustawy przewiduje, że podmiot zbiorowy ponosiłby odpowiedzialność za określony czyn zabroniony popełniony przez osobę fizyczną jedynie w przypadku, jeżeli czyn ten zostałby stwierdzony orzeczeniem sądu mającym postać wyroku skazującego. Projektowana zmiana ma na celu dostosowanie dotychczas obowiązującego brzmienia przepisu do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 listopada 2004 r., sygn. K 18/03, w którym uznano za niezgodne z Konstytucją RP przepisy art. 4. Przepis ten pomimo nowelizacji w obowiązującym obecnie brzmieniu nadal wymienia orzeczenia, które w istocie nie są orzeczeniami o winie sprawcy, jako przesłanki umożliwiające pociągnięcie do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Trybunał wypowiadając się na temat niekonstytucyjności art. 4 ustawy stwierdził, iż „Istotą odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jest jej charakter wtórny, tzn. jest możliwa dopiero po stwierdzeniu (prawomocnym wyrokiem skazującym lub przynajmniej orzeczeniem równoważnym mu w tym sensie, że potwierdzającym zarówno sam fakt popełnienia czynu jak i jego zawinienie) popełnienia przestępstwa przez osobę fizyczną wymienioną w art. 3 ustawy. Ujemne przesłanki procesowe wymienione w art. 17§ 1 k.p.k. z reguły nie stwarzają warunków do takiego stwierdzenia (por. M. Filar i in., op.cit., s. 55; B. Namysłowska-Gabrysiak, Ustawa o odpowiedzialności…, s. 119-123).” Przy unormowaniu wprowadzonym przez niniejszy projekt, podstawą pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności byłoby popełnienie czynu zabronionego przez osobę fizyczną, które stwierdzone byłoby orzeczeniem o popełnieniu przestępstwa.
Art. 1 pkt 4 projektu – zmiana w art. 5
Proponowana zmiana jest konsekwencją uchylenia pkt 2 w art. 3 (art. 1 pkt 2 projektu).
Art. 1 pkt 5 projektu – zmiana w art. 7
Proponowana zmiana przepisu art. 7 polega na obniżeniu dotychczasowych wysokości kar nakładanych na podmioty zbiorowe. Poprawka ma na celu urealnienie wysokości środka karnego, tak aby wysokość kary odpowiadała realiom gospodarczym – zgodnie z przepisami Konstytucji RP kary mają być skuteczne, proporcjonalne i zniechęcające, a nie irracjonalne i powodujące upadłość przedsiębiorstw. Należy podkreślić, iż zbyt wysoki poziom zagrożenia karnego był od początku powszechnie krytykowany. Zgodnie z projektowanymi zmianami wobec podmiotu zbiorowego można byłoby wymierzyć karę pieniężną w wysokości od 1.000 do 5.000.000 zł. Równocześnie dla zachowania proporcjonalności kar pieniężnych w stosunku do możliwości finansowych podmiotu zbiorowego, w projekcie przyjęto, że kara pieniężna nie mogłaby być wyższa niż 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Proponowana zmiana tego przepisu jest spowodowana faktem, iż obecnie obowiązująca górna granica zagrożenia karnego nie znajduje żadnego uzasadnienia zarówno ze względu na realia gospodarcze, poczucie sprawiedliwości społecznej, jak również normy prawa międzynarodowego. Ze względu na cele ustawy oraz realia gospodarcze panujące w Polsce za wystarczającą wysokość sankcji należy uznać kary w wysokości do 5 mln zł. Sankcje maksymalne właśnie w takiej wysokości przewidują przepisy karne wielu ustaw np. ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych, a dotychczasowa praktyka dowodzi, iż zagrożenie w takiej wysokości jest całkowicie wystarczające i spełnia funkcje prewencyjne.
Art. 1 pkt 6 – zmiany w art. 9
Zmiana art. 9 ust. 1 polegająca na uchyleniu pkt 5 ma na celu złagodzenie dodatkowych kar przewidzianych w tym przepisie, a przede wszystkim uchylenie martwego w praktyce przepisu określającego w tym punkcie zakaz prowadzenia określonej działalności podstawowej lub ubocznej. Zakaz ten z pewnością prowadzić będzie do zaprzestania prowadzenia działalności gospodarczej i upadłości przedsiębiorstw. Zgodnie natomiast z brzmieniem obecnie obowiązującego ust. 3 tego artykułu zakaz prowadzenia określonej działalności podstawowej lub ubocznej, nie może zostać orzeczony przez sąd, jeżeli jego orzeczenie mogłoby doprowadzić do upadłości albo likwidacji podmiotu zbiorowego lub zwolnień, o których mowa w art. 1 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz. U. Nr 90, poz. 844, z późn. zm.). Oczywistym faktem jest, iż zarówno zakaz prowadzenia działalności podstawowej, jak i ubocznej przez dany podmiot zbiorowy w konsekwencji doprowadzi do opisanych powyżej skutków w postaci upadku firmy lub zwolnień pracowników. Dlatego też zakaz ten jest praktycznie martwym przepisem i z tych też powodów należy go uchylić. Zmiany brzmienia art. 9 ust. 2 i uchylenia ust. 3 są konsekwencją zmian w ust.1 tego artykułu.
Art. 1 pkt 8 projektu – zmiany w art. 12
Projektowana zmiana w art. 12 polegająca na skreśleniu wyrazów „szczególnie uzasadnionych” zmierza do usuniecie wątpliwości interpretacyjnych co do stosowania tego przepisu, a także poszerzenia kręgu przypadków, w których sąd może odstąpić od wymierzenia kary, gdy podmiot zbiorowy nie uzyskał żadnych korzyści z faktu popełnienie przestępstwa przez osoby, o których mowa w art. 3 ustawy. Przy uregulowaniu proponowanym w projekcie sąd mógłby odstąpić od orzeczenia kary pieniężnej w każdym przypadku, gdy czyn taki nie przyniósł podmiotowi zbiorowemu korzyści lub też stopień zawinienia osób zarządzających podmiotem był znikomy albo też zawinienie tych osób nie było społecznie niebezpieczne (analogia do przestępstwa formalnego). W obecnym brzmieniu przepisu sąd takiej możliwości nie ma, a należy zauważyć, że ustawa ma zastosowanie nie tylko do podmiotów gospodarczych, ale także wszystkich osób prawnych, w tym kościołów, partii politycznych, czy związków zawodowych.
Art. 1 pkt 9 projektu – zmiany w art. 13
Zmiana jest konsekwencją uchylenia ust. 3 w art. 9 (art. 1 pkt 6 lit. c projektu).
Art. 1 pkt 10 projektu – zmiany w art. 16
Zmiany w art. 16 ustawy mają na celu istotne ograniczenie oraz uporządkowanie katalogu przestępstw, które mogą stanowić podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego poprzez uchylenie przepisów, które nie mogą stanowić podstawy odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych jak np. art. 296 k.k., który dotyczy „przestępstwa nadużycia zaufania” (przestępstwa stypizowane np. w przepisie art. 296 kodeksu karnego nie mogą zostać popełnione na korzyść podmiotu zbiorowego, a wręcz przeciwnie – jednym ze znamion tego przestępstwa jest wyrządzenie znacznej szkody majątkowej takiemu podmiotowi), albo tych przepisów, które nie są odpowiednikiem czynów stanowiących przestępstwa, które według odpowiednich przepisów UE i ONZ powinny stanowić podstawy odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Należy zauważyć, iż odpowiedzialność podmiotów zbiorowych jest odpowiedzialnością szczególną, która w standardach międzynarodowych przewidziana jest jedynie w przypadku popełnienia w interesie podmiotu zbiorowego szczególnych typów przestępstw, np. rozpowszechniania pornografii dziecięcej, korupcji, prania brudnych pieniędzy, przestępstw terrorystycznych. Rozszerzanie w obecnej ustawie tej listy na inne przestępstwa, w szczególności o mniejszym stopniu społecznej szkodliwości nie wydaje się słuszne, tym bardziej w odniesieniu do przestępstw, które pracownicy lub współpracownicy podmiotu zbiorowego mogą popełnić zupełnie samodzielnie, bez wiedzy osób odpowiedzialnych za zarządzanie, a nawet wbrew ich woli. Wykreślenie tych przestępstw z katalogu art. 16 ustawy w żadnym stopniu nie ogranicza możliwości ścigania i karania zarówno bezpośrednich sprawców, jak również tych osób z kierownictwa danego podmiotu, które kierowały lub umożliwiały popełnienie danego przestępstwa. Rezygnacja z odpowiedzialności podmiotów zbiorowych na gruncie ustawy nie oznacza także, iż osoby te nie będą ponosić negatywnych konsekwencji innego typu. W przypadku naruszeń typu administracyjnego najczęściej ponosić będą istotne kary administracyjne. W przypadku zaś naruszeń np. prawa konkurencji czy prawa autorskiego ponosić będą odpowiedzialność cywilną odszkodowawczą, najczęściej też typu represyjnego, bo stanowiącą krotność wyrządzonej szkody.
Art. 1 pkt 12 projektu – zmiany w art. 24
Zmiana zaproponowana w art. 24 polega na przekazaniu orzekania w postępowaniu prowadzonym przeciwko podmiotowi zbiorowemu z sądu rejonowego do sądu okręgowego jako sądu pierwszej instancji. Zdaniem autorów projektu sądy rejonowe mają zbyt małe doświadczenie do orzekania w sprawach odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. W ocenie autorów projektu wszystkie sprawy przeciwko podmiotom zbiorowym będą miały charakter skomplikowany, a ponadto będą sprawami zupełnie nowego typu, który do tej pory w sądownictwie karnym nie występował.
Ponadto należy zauważyć, iż nawet po wprowadzeniu obniżeń sankcji przewidzianych niniejszą nowelizacją, w sprawach tych występować będzie wielomilionowe zagrożenie karą główną oraz niezwykle istotnymi karami dodatkowymi. W postępowaniu karnym, jak również cywilnym przyjęta jest zasada, iż w sprawach poważniejszych orzekają w pierwszej instancji sądy okręgowe. Trudno uznać, że postępowania objęte ustawą będą miały charakter mało istotny. Zmiana właściwości sądu pierwszej instancji wydaje się być wyjątkowo uzasadniona.
Art. 1 pkt 13 projektu – zmiany w art. 40
Zmiana art. 40 ma na celu umożliwienie stronom wnoszenie kasacji od wyroków w sprawach odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Obecna regulacja, zgodnie z którą tylko Prokurator Generalny i Rzecznik Praw Obywatelskich mają do tego prawo, jest powszechnie krytykowana jako niesprawiedliwa. Zgodnie z art. 520 kodeksu postępowania karnego w każdej (większości) spraw karnych strona ma zagwarantowane prawo do wniesienia kasacji. Brak jest jakiejkolwiek rzeczowej argumentacji, by odmawiać stronom takiego prawa w procedurze przeciwko podmiotom zbiorowym, które jak zaznaczono powyżej należeć będą do wyjątkowo skomplikowanych, a wyroki w nich zapadające będą miały bardzo istotne skutki dla podmiotów, których będą dotyczyć. Zmiana art. 40 ma celu dostosowanie przepisu do zasad polskiego postępowania karnego, a w szczególności wynikającego z art. 520 kodeksu prawa karnego uprawnienia do wniesienia kasacji przez strony postępowania karnego w tym wypadku przez podmiot zbiorowy.
Wejście w życie ustawy nowelizującej ustawę z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, nie spowoduje żadnych negatywnych skutków finansowych dla budżetu państwa w rozumieniu ustawy o finansach publicznych. Podkreślić należy, że do chwili obecnej w trybie aktualnie obowiązującej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, nie skierowano żadnego wniosku o pociągnięcie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności.
Projektowana ustawa nie ma wpływu na budżet państwa i budżety jednostek samorządu terytorialnego oraz pozostanie bez wpływu na strukturę i rozwój regionalny.
Nie wywoła również żadnych negatywnych skutków na rynku pracy, natomiast wpłynie korzystnie na konkurencyjność gospodarki i na funkcjonowanie przedsiębiorstw.
Projektowana regulacja jest zgodna z prawem Unii Europejskiej.
[1]) Zmiany wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2004 r. Nr 93, poz. 889, Nr 191, poz. 1956 i Nr 243, poz. 2442, z 2005 r. Nr 157, poz. 1316, Nr 178, poz. 1479, Nr 180, poz. 1492 i Nr 183, poz. 1538 oraz z 2006 r. Nr 120, poz. 826